plakaty do pobrania: ulotka
Poniższy artykuł miał pierwodruk w czasopiśmie
„Nauczyciel-Uczeń” nr 2 listopad 2014
ADHD? Niektórzy mają je naprawdę
Jeszcze 10 lat temu bardzo często spotykałam się z niedowierzaniem ze strony nauczycieli odnośnie tego, że ADHD w ogóle istnieje. Wątpliwości te wpisywały się w zawsze obecny w szkole sposób interpretowania zachowania uczniów. Sposób ten bardzo upraszcza myślenie o wychowaniu i stawia pytanie: Co determinuje zachowanie – geny, czy środowisko? W przypadku domniemanego ADHD „winą” obarczano środowisko i to oczywiście – to rodzinne. Traktowano zespół nadpobudliwości psychoruchowej jako wymysł naszych czasów, naukowo nazwane usprawiedliwienie dla niewychowanych dzieci. To tyle historii, bo w ciągu ostatniej dekady w dziedzinie wiedzy o zaburzeniach wieku rozwojowego i społecznej świadomości wiele się zmieniło. Nie przemawia przeze mnie huraoptymizm bo głosy o wydumanych teoriach psychologów i skutkach tzw. bezstresowego wychowania nadal się zdarzają, ale dzięki dostępowi do literatury, stron internetowych, forów eksperckich, działalności stowarzyszeń, artykułom w gazetach każdy o nadpobudliwości coś tam słyszał i coś tam wie. Można nawet śmiało rzec, że hasło ADHD zrobiło swoją karierę w mediach i żyje swoim własnym życiem w świecie społecznym. W programach telewizyjnych, w wywiadach możemy usłyszeć sformułowanie „bo ja mam takie zawodowe ADHD – tysiąc pomysłów na minutę” . Najczęściej twierdzą tak rozchwytywani aktorzy i różnego rodzaju artyści. Co więcej kilka bardzo znanych osób sztuki i show biznesu oficjalnie przyznaje się do swojego ADHD, bo przecież po części objawom nadpobudliwości zawdzięczają karierę Szymon Majewski i Kuba Wojewódzki, a Joanna Szczepkowska prowadziła nawet bloga o tej tematyce. Stworzyła też spektakl o wdzięcznym tytule „ADHD i inne cudowne zjawiska – wykład nieprzewidywalny”. Jednak w szarej codzienności, poza światłami kamer nie jest już tak optymistycznie. Nie raz zdarzyło mi się słyszeć w autobusie, tramwaju jak dzieci przezywały się wołając do siebie „Ty masz ADHD!”. Nadal zdarza się też tak, że nadpobudliwość jest utożsamiana z zaburzeniami zachowania, agresją i uczeń z taką diagnozą na skutek stereotypowego myślenia i uprzedzeń nie jest mile widziany w klasie.
W tym momencie pojawia się pytanie: Czym tak naprawdę jest ADHD, a czym nie jest? ADHD to zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. Sam skrót pochodzący od angielskich słów przetłumaczonych na język polski daje dość szeroki opis funkcjonowania takiej osoby. Z nazwy zaburzenia możemy się domyślać, że chodzi tu o nadpobudliwość czyli ruchliwość, „żywość”, energię, szybkość reagowania. Z kolei zaburzenia uwagi będą się nam kojarzyły ze „szwankującą” koncentracją, niemożnością skupienia się, rozproszeniem, itp. W taki sposób będzie próbował rozszyfrować istotę znaczenia słów przeciętny człowiek, niezależnie od roli życiowej, czy to będzie rodzic, nauczyciel, czy uczeń. Punkt widzenia zmienia się, kiedy dobrze znamy, czy przebywamy na co dzień z osobą mającą ADHD. Zauważamy wtedy, że sprawa jest o wiele bardziej skomplikowana i dotyczy każdej dziedziny życia. Diagnostycznie rzecz biorąc potencjalnych objawów jest aż 18 i należą one do trzech grup: zaburzeń uwagi, nadruchliwości i impulsywności. Oczywiście nie muszą wystąpić wszystkie. Stosuje się konkretne kryteria ilościowe. Przyjął się też w Polsce amerykański podział na podtypy ADHD, które wyróżnia się ze względu na dominację symptomów z danej sfery. Dzięki temu możemy mówić o podtypie z przewagą zaburzeń uwagi i dzieci takie nie muszą być przy tym wcale żywiołowe i nadaktywne. Podtyp z przewagą nadruchliwości i impulsywności to z kolei sytuacja odwrotna i nie muszą występować na dużą skalę problemy z koncentracją. Trzeci rodzaj ADHD wg tego podziału mieści w sobie największą liczbę symptomów bo aż 12 na 18 możliwych i dotyczą one w podobnym stopniu nadruchliwości i impulsywności jak i zaburzeń uwagi. Kluczowe znaczenie podczas stawiania diagnozy ma to, że opisane szczegółowo problemy wynikające z nadpobudliwości muszą poważnie utrudniać codzienne funkcjonowanie w różnych środowiskach, w których znajdzie się dziecko. Przynajmniej część z nich powinna występować już w wieku przedszkolnym. Oznacza to, że ADHD obserwujemy na wszystkich etapach rozwoju dziecka, nie pojawia się ono nagle, czy na przykład na skutek jakiś traumatycznych przeżyć jako sposób ich odreagowania. Podsumowując ADHD jest sposobem funkcjonowania umysłu, który przekłada się na konkretne działania opisane jako symptomy towarzyszące człowiekowi przez całe życie z różną intensywnością i stopniem utrudniania codziennych zadań na wszystkich jego etapach. W takim razie czym zespół nadpobudliwości nie jest? Nie jest chorobą psychiczną, nie jest przejawem buntu, czy zaburzeniami zachowania, nie jest skutkiem złego wychowania, bo u podłoża mamy do czynienia ze specyficznym przebiegiem procesów biochemicznych w mózgu. Obserwujemy symptomy ADHD w tzw. wieku rozwojowym człowieka czyli wtedy, gdy mamy do czynienia z intensywnym dojrzewaniem układu nerwowego, stąd też zmienność dynamiki objawów w czasie.
Z innymi sytuacjami i zachowaniami nadpobudliwego ucznia spotka się nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, z innymi wychowawca w gimnazjum czy np. anglista w szkole średniej. Widzimy, że np. wzmożona potrzeba ruchu, która towarzyszy młodszym dzieciom przez cały dzień, z wiekiem straci na swojej intensywności. Dziecko, które na początku swojej szkolnej kariery nie jest w stanie usiedzieć w ławce, tyle ile wymaga tego sytuacja, z czasem nabędzie tej umiejętności, bądź inaczej – poziom pobudzenia układu nerwowego w tym zakresie się zmniejszy. Wraz z dojrzewaniem dziecko uczy się też coraz większej samokontroli, więc jeśli nawet energii i zapotrzebowania na ruch jest wciąż dużo, młody człowiek potrafi ją już odpowiednio zainwestować, wykorzystać na konkretne działania, np. sportowe czy twórcze. Trochę inaczej sytuacja wygląda z zaburzeniami uwagi. Czym większe wymagania odnośnie samodzielności ucznia, więcej materiału do przyswojenia, więcej prac domowych, to problemy z koncentracją stają się na kolejnych etapach edukacji coraz większą przeszkodą w podołaniu szkolnym obowiązkom.
A jak swoją nadpobudliwość widzą sami tzw. najbardziej zainteresowani, czyli uczniowie z ADHD? Najlepiej zobrazuje to pewien dialog, który zapamiętałam z prowadzonych przeze mnie grupowych zajęć terapeutycznych dla gimnazjalistów z tym zaburzeniem:
M: Moja nauczycielka od angielskiego jest nie do zniesienia. Ciągle ma jakieś humory. Nie wiadomo o co jej chodzi. O wszystko się czepia. A sama nie oddaje nam prac na czas, ostatnio nawet zgubiła nasze sprawdziany.
B: Ty! To może ona ma ADHD?
M: Nie, ona jest w ciąży.
Pod maską odgrywania różnych ról u dzieci kryje się samoświadomość trudności, które stoją na przeszkodzie odnoszenia sukcesów w szkole, bycia lubianym przez rówieśników, czy chwalonym, docenianym przez rodziców. Uczniowie dostrzegają chaos swojego funkcjonowania, narzekają na to, że nie mogą zdążyć, że wszystko ich rozprasza, że robią wiele rzeczy na raz i nie potrafią ich dokończyć, ciągle wszystko gubią i marnują czas na szukanie. Są zmęczeni długotrwałym odrabianiem lekcji i nadrabianiem zaległości z danego dnia w szkole. Nie raz słyszę od nich i od ich rodziców, że do godz. 22 siedzą nad pracą domową. Mają szczególnie mocno rozbudowane poczucie sprawiedliwości i często zdarza im się rozliczać innych z przestrzegania zasad, czy dotrzymywania obietnic. Narzekają na to, że obwinia się ich bardziej niż rówieśników nawet o błahe szkolne przewinienia. Niestety standardem jest też opowieść o tym, jak to uczeń był chory, nieobecny w szkole, a wpisano mu uwagę za udział w jakiejś klasowej kłótni czy bójce. Stereotypowo jest już „przydzielony” do grupy największych rozrabiaków. A za co dzieci z ADHD cenią swoich nauczycieli? Tu pewnie zadziwię niejednego pedagoga. Najwyżej w takim subiektywnym rankingu wypada ktoś, kto pracuje według ustalonych zasad i jest konsekwentny w swoim postępowaniu. Dzieci te tak bardzo potrzebują ustalonych z góry reguł i ich egzekwowania, że nie raz podczas terapii grupowej pytają dlaczego w ich szkole nie ma takich zasad jak tu. Oczywiście istotny jest też ciekawy sposób prowadzenia lekcji, wszystkie metody aktywizujące są w cenie, nie wspomnę już o nowych technologiach, wykorzystywaniu prezentacji multimedialnych, pracy na komputerze. Ważne jest również dla takiego ucznia poczucie, że nauczyciel go akceptuje i po prostu lubi, a jeśli potrafi wykorzystać jego chęć do działania, niesienia pomocy to zleci mu szereg „zadań specjalnych”. Nie wpisze też uwagi, gdy dziecko pod wpływem impulsu nagle, w trakcie lekcji zerwie się z ławki i pobiegnie, aby podać długopis koledze, bo właśnie mu spadł na podłogę.
Powstało wiele opracowań dotyczących metod pracy z nadpobudliwym dzieckiem. Dostępne są obecnie zarówno prace naukowe w tej dziedzinie jak i poradniki dla nauczyciela, dla rodzica i dla samego dziecka. Tylko od czego tu zacząć i jak te dobre rady wprowadzić w życie? Na podstawie obserwacji , rozmów z nauczycielami i osobami mającymi objawy ADHD wiem, że najważniejsza jest nasza akceptacja i zrozumienie problemu. Czym więcej wiemy o zespole nadpobudliwości, tym rzadziej będziemy stereotypowo i powierzchownie oceniać zachowanie ucznia.
Kolejnym krokiem jest dostosowanie środowiska do potrzeb dziecka. Mam tu na myśli przestrzeń, w której przebywa w szkole. Musi być ona bezpieczna, bo przecież impulsywnie przychodzą do głowy różne szalone pomysły. Musi sprzyjać jak najlepszej koncentracji uwagi. Staramy się eliminować bodźce zakłócające różnego rodzaju w najbliższym otoczeniu. Te wzrokowe – np. kolorowe gazetki, napisy na ławkach, migającą żarówkę, ciekawe sprzęty na biurku nauczyciela, itp. Te słuchowe – skrzypiące krzesło, nasze stukające buty, pstrykający długopis, itp. Przestrzeń musi też dać możliwość poruszania się i aktywności w takim zakresie, jaki nie będzie przeszkadzał reszcie klasy. Bacznie obserwujemy naszego ucznia, sprawdzamy co jeszcze przeszkadza jego uwadze i kiedy np. wzrasta nadaktywność ruchowa. Nie znajdziemy gotowej instrukcji i rozwiązań, które na 100% pomogą nam w pracy. Gdy posiądziemy wiedzę i będziemy coraz lepiej poznawać dziecko, rozmawiać z nim, to dokonamy właściwych wyborów i nasze metody okażą się skuteczne.
Trzeci krok to stworzenie przejrzystej struktury w klasie i w szkole . Nie możemy go pominąć bo stanowi fundamenty współpracy z uczniem i systematycznego wpływania na zmianę jego zachowania. Struktura to jasne i konkretne zasady zachowania powiązane z konsekwencjami ich przestrzegania oraz konsekwencjami ich łamania. W tym momencie usłyszałabym pewnie głos niejednego nauczyciela: „Przecież ja mam w klasie kontrakt spisany z dziećmi na początku roku i to uczeń z ADHD najczęściej go łamie”. No cóż, kontrakt z początku roku z podpisami całej klasy nie wystarczy. Zasady są tu bazą wszelkich działań terapeutycznych i dydaktycznych. Musimy te zasady bardzo dokładnie sobie obmyślić, dobrze sformułować, napisać dużymi literami i powiesić w widocznym dla każdego dziecka miejscu w klasie. Nasz regulamin musi być żywy – używamy zasad wielokrotnie w czasie lekcji zamiast długiego zwracania uwagi, czy dodatkowych poleceń. Powtarzane „metodą zdartej płyty” wciąż te same formułki dotyczące właściwego zachowania same wejdą do głowy. Po niedługim czasie przekonamy się, że dzieci będą zwracać sobie nawzajem uwagę używając naszych zasad. Pamiętajmy, że zasady powinny być podpowiedzią jak trzeba się zachowywać, a nie zakazem. Zamiast „Nie biegaj” powiemy „W klasie chodzimy”. Za zasadami muszą pójść też konsekwencje te naturalnie wynikające ze złamania reguły. Na przykład, gdy ktoś wykrzykuje odpowiedź bez zgłoszenia się, to nie bierzemy jej pod uwagę nawet jeśli jest prawidłowa, tylko pytamy innego ucznia. Jak widać w załączonym do tekstu przykładowym spisie zasad jest to narzędzie przydatne nauczycielowi do pracy z całą klasą, a dla dziecka z ADHD jest nieodzowne . Struktura niweluje chaos, daje przewidywalność sytuacji, buduje poczucie bezpieczeństwa. Nauczycielowi pozwala na szybkie i skuteczne działanie.
Kolejne etapy pracy będą miały już bardziej wymiar osobistego treningu umiejętności wywierania wpływu na innych. Potrzebne jest bowiem skuteczne wydawanie poleceń. Mówienie krótkich, syntetycznych komunikatów, najlepiej za pomocą równoważników zdań oraz egzekwowanie ich wykonania do końca. Aby mieć gwarancję, że nasze polecenie dotrze do uszu i serca adresata musimy mówić do niego z bliskiej odległości, najlepiej nawiązując jeszcze kontakt wzrokowy. Ćwiczymy się też w częstym i konstruktywnym chwaleniu uczniów. Wiem, że ten element pracy wiele osób potraktuje jako banał, jednak uważam, że umiejętność doceniania i nagradzania swoją uwagą dzieci jest sztuką. Osoba z ADHD wciąż słyszy od otoczenia najróżniejsze negatywne uwagi na swój temat, bo objawy nadpobudliwości przeszkadzają innym. Za pomocą pochwały opisującej, np. moment skupienia uwagi, powstrzymania jakiejś impulsywnej reakcji, zapanowania nad emocjami możemy te właśnie zachowania wzmocnić, czyli zachęcić młodego człowieka do kolejnych takich momentów, a chodzi nam przecież o to, aby było ich coraz więcej.
oprac. Izabela Banaszczyk
Dla tych, którzy chcą wiedzieć więcej serdecznie polecam:
- L.J. Pfiffner, Wszystko o ADHD. Komleksowy, praktyczny przewodnik dla nauczycieli, Poznań 2004
- A. Kołakowski, Sposób na trudne dziecko.Przyjazna terapia behawioralna, Sopot 2013
- S.S.Strichart, C.T. Mangrum II, Dziecko z ADHD w klasie. Planowanie pracy dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, Gdańsk 2009
- Mini poradnik dla rodzica i nauczyciela ze strony internetowej Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom z Nadpobudliwością Psychoruchową i Ich Rodzinom POMOST, http://www.pomost.pomorskie.pl
Mogą stać się one ozdobą, ale też zabawką, albo postacią z teatrzyku.
6. teraz potrzebny będzie nam mocny klej, najlepiej nakładany pędzlem oraz ścinki papieru i tkanin oraz szczypta fantazji, aby ubrać naszego skrzata.
Potrzebny nam będzie zwykły karton, o który możemy poprosić w sklepie, ołówek do odrysowywania, klej i nożyczki oraz szablony: 
3. Zabieramy ze sobą do szkoły również kartkę do kserowania, na której są różnego rodzaju świeczki – do wycięcia:
karta do pobrania: 
5. Gdy nadchodzi dzień urodzin naszego ucznia, jego zadaniem jest dowolne pokolorowanie i ozdobienie własnego tortu oraz przyklejenie odpowiedniej liczby świeczek. Pamiętajmy o tym, że w przypadku, gdy dziecko ma urodziny w ferie lub w wakacje, to koloruje swój tort przed tym okresem lub zaraz po.
uczeń może przykleić na specjalnie przygotowaną kartę i wypełnić wszystkie pola, również rysując, kolorując.
karta do pobrania: 
